Viveka Sloka 22 Tel Eng

విరజ్య విషయవ్రాతాద్దోషదృష్ట్యా ముహుర్ముహుః ।
స్వలక్ష్యే నియతావస్థా మనసః శమ ఉచ్యతే ॥ 22॥

ముహుర్ముహుః - మాటిమాటికి, దోషదృష్ట్యా = దోషములను చూచుటచే, విషయవ్రాతాత్ = విషయముల సముదాయమునుండి, విరజ్య - వైరాగ్యమును పొంది, మనసః - మనస్సు యొక్క, స్వలక్ష్యే - తన లక్ష్యము నందు, వియతావస్థా= స్థిరమగు స్థితి, శమః ఇతి - శమము అని, ఉచ్యతే = చెప్పబడుచున్నది.

విషయములకు ఆది, అంతము అనునవి ఉన్నవి. వాటిని సంపాదించుటకు ఎంతో ధనవ్యయము, ఆయాసము ఆవశ్యకములు. చివరకు అవి విరసములగును. విషయములందు ఇట్టి దోషములున్నవని తెలిసికొనిన పురుషునకు వాటిపై తప్పక వైరాగ్యము కలుగును గాన విషయ దోష దర్శనము వైరాగ్య హేతువు.

అట్టి వైరాగ్యము కలుగగనే మనస్సు, సగుణముగాని, నిర్గుణముగాని యగు తన లక్ష్యము నందు స్థిరముగ నిలిచి, నిశ్చలముగను, నిర్వికారముగను ఉండును.

ఈ విధముగ మనోనైశ్చల్యరూపమగు శమము వైరాగ్యము వలన కలుగునని 'విరజ్య' ఇత్యాదికముచే చెప్పుచున్నాడు.

అవ.. దమమును విశదీకరించుచున్నాడు.

virajya viṣayavrātāddōṣadṛṣṭyā muhurmuhuḥ ।
svalakṣyē niyatāvasthā manasaḥ śama uchyatē ॥ 22॥

Deriving sensory pleasure from external objects is quite common. Yet, more fascinating is magic which titillates the mind. It seems there is no godman who hasn't performed magic or miracles. Sri Rama, although human in all aspects, used miraculous weapons like brahmastra, and built setu to Lanka with floating rocks. Shirdi Sai Baba was known to have lighted wicks with water and cured the sick without the application of medicine. Sankara was credited with parakaya pravesa, a magical feat where a yogi transmigrates into another body. There is no telling of the magic of Lord Krishna that conjures unlimited pleasure and bliss to the devotees.

We ideally want to worship that which is eternal, fulfills our wishes or provides limitless bliss. However, all divine personalities are shrouded with maya and it is neigh impossible to find one who doesn't titillate our minds with metaphysical powers. It is all but certain that our minds won't accept one as a god unless he performs miracles.

Brittanica describes maya as: "a fundamental concept in Hindu philosophy, notably in the Advaita (Nondualist) school of Vedanta. Maya originally denoted the magic power with which a god can make human beings believe in what turns out to be an illusion. By extension, it later came to mean the powerful force that creates the cosmic illusion that the phenomenal world is real. For the Nondualists, maya is thus that cosmic force that presents the infinite brahman (the supreme being) as the finite phenomenal world. Maya is reflected on the individual level by human ignorance (ajnana) of the real nature of the self, which is mistaken for the empirical ego but which is in reality identical with brahman."

We have to accept that divinity and maya go together and divinity is inseparable from maya. How can we hold steadfastly to something that constantly changes and tricks us into submission? In other words, how can we transcend maya?

In Bhagavad Gita (7.14) the Gitacharya said: My divine energy Maya, consisting of the three modes of nature (sattva, rajas, tamas), is very difficult to overcome. But those who surrender unto Me cross over it easily.

Maya can be thought of as afflicting the antahkarana (manas, chitta, budhi, ahamkara) hindering our spiritual development in three ways. These are Mala, Vikshepa and Avarana. Mala means impurity, physical as well as mental; Vikshepa are the internal and external disturbances that plague us; Avarana is the curtain of “not knowing” that clouds our consciousness.

There is an allegory for this: a coin lies on the bottom of a bowl filled with water. If the water is dirty (Mala), also turbulent (Vikshepa) and, on top of that, is covered by a cloth (Avarana) we cannot see the coin at the bottom of the vessel. Steps taken in isolation do not help. If we only remove the cloth our vision will still be obstructed by the waves. And even if the waves subside we are still unable to discern the coin because the water is polluted and cloudy. Then what to do? All three obstacles must be removed. Firstly we must take the cloth away, then filter and purify the water, and lastly quieten the waves. Then the coin can be seen clearly and raised to the surface.

Bhagavata lists the ashta sidhis (anima, garima, etc., Skandha 11 ), that magically transform a sidha yogi small or big, travel without effort and so on, and describes instances where the devotees of Lord Krishna beseech him to not grant them the sidhis and instead pure love towards him (Skandha 10). Therefore, the mark of a true devotee is transcending the tricks that delude the mind.

As long as we are seeking sensory pleasures we can't progress in spirituality. The control of senses is called sama. Ordinarily our minds are soaked with sensory stimuli. The godmen tell us that mind has to be elevated to a higher plane through spirituality. We have to do sravana, manana, nidhidhyasana, etc. and focus our minds on the eternal paramatma, thereby releasing them from the hold of senses.

Sometimes our minds hallucinate which is different from the spiritual visions. Sama means overcoming even hallucinations and surreal thoughts by constantly reminding oneself about his goal to attain Truth that is eternal, unchanging and resplendent.

Viveka Sloka 21 Tel Eng

తద్వైరాగ్యం జిహాసా యా దర్శనశ్రవణాదిభిః । (పాఠభేదః - జుగుప్సా యా)
దేహాదిబ్రహ్మపర్యంతే హ్యనిత్యే భోగవస్తుని ॥ 21॥ (పాఠభేదః - భోగ్యవస్తుని)

దర్శనశ్రవణాదిభిః = దర్శనము శ్రవణము మొదలగువాటిచే, దేహాది బ్రహ్మపర్య౦తే - దేహము మొదలు బ్రహ్మవరకును గల, అనిత్యే= అనిత్యమగు, భోగ్యవస్తుని - భోగ్యవస్తువునందు, యా = ఏ, జుగుప్సా= అసహ్యముకలదో, తత్ = అది, వైరాగ్యం - వైరాగ్యము.

ఇహలోకమునందలి దేహాది భోగ్యవస్తువులను చూచుటచేతను, పరలోకమునందలి దివ్యదేహము మొదలగు భోగ్యవస్తువులను గూర్చి వినుటచేతను, 'అది' పదమును ప్రయోగించుటచే చూచిన వాటికిని, విన్నవాటిని, సజాతీయములగు వాటిని అనుమానముద్వారా తెలిసి కొనుటచేతను, ప్రత్యక్షముగ అనుభవింపబడుచున్న శరీరము మొదలు, బ్రాహ్మమానము ప్రకారము నూరు సంవత్సరములు జీవించు నట్టిదియు, చతుర్దశభువనాధిపత్యమును ఇచ్చునదియు అగు హిరణ్యగర్భ శరీరము వరకును గల, అనిత్యములును, అసత్యములును అగు సకలభోగ్యవస్తువుల విషయమునను “ఎన్నటికి ఇట్టిపదార్థములతో సంబంధము కలుగకుండుగాక" అను ఏ జుగుప్స కలదో, కాకి రెట్ట యందు వలె ఏ అసహ్యముకలదో, అదియే వైరాగ్యము.

వైరాగ్యవిషయమున ఈ క్రింది శ్రుతి స్మృతి పురాణాది వచనములను అనుసంధానము చేసికొనవలెను.

స్వదేహాశుచిగంధేన న విరజ్యేత యః పుమాన్,

 వైరాగ్యకారణం తస్య  కిమన్యదుపదిశ్యతామ్

తనదేహమునందలి దుర్గంధముచే విరక్తి చెందని పురుషునకు వైరాగ్యము కలుగుటకు మరియేమి చూపవలసియుండునో!

సతతం ప్రవాహ్యమానైః వృషభైరవ్వైః ఖరైర్గజై ర్మహిషైః, 

హా కష్టం! క్షుత్థామైః శ్రాన్త్యైర్నో శక్యతే వక్తుమ్.

ఎల్ల వేళల భారాదులను మోయించుటచే అలసి, ఆకలితో కృశించిన వృషభములు, అశ్వములు, రాసభములు, గజములు, మహిషములు, అయ్యో! పాపము ! తమకష్టము చెప్పుకొనజాలవు కదా!

తద్యథేహ కర్మచితో లోక క్షీయతే ఏవమేవాముత్ర 

పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే, భూమ్నో అ న్యదార్తమ్. 

-బ్రహ్మకంటే భిన్నమైనదంతయు నశ్వరము .

క్షీణే పుణ్యే మర్త్యలోకం విశన్తి 

-పుణ్యము క్షీణింపగనే మనుష్యలోకమును చేరుదురు.

అబ్రహ్మభువనాల్లోకాః పునరావర్తి నోర్జున,

-ఓ అర్జునా ! బ్రహ్మలోకమువరకును గల లోకములన్నియు, మరల తిరిగి వచ్చునవే.

సూతసంహితలో యజ్ఞ వైభవఖండములోని సప్త దశాధ్యాయము సర్వ వేదాన్త సిద్ధాన్త సారసంగ్రహములో

కుక్షౌ స్వమాతుః మలమూత్రమధ్యే

- తల్లి యొక్క కుక్షిలో మలమూత్రములు మధ్య.... మొదలు

పుణ్యక్షయే పుణ్యకృతో నభసైర్నిపాత్యమానాన్, 

శిథిలీకృతాంగాన్ నక్షత్రరూపేణ దివస్స్యు తాంస్తాన్, 

విచార్య కోవా విరతిం న యాతి.

పుణ్యము క్షీణింపగనే, స్వర్గమునందున్న దేవతలు క్రిందికి పడ ద్రోయగా శిథిలమైన శరీరముకలవారై నక్షత్రరూపమున స్వర్గము నుండి పడిపోవుచున్న పుణ్యాత్ములను చూచి ఎవనికి వైరాగ్యము కలుగదు?

యత్రాస్తి లోకే గతి తారతమ్యమ్

ఏ లోకమున గతులలో తరతమభావము (అధికత్వాల్పత్వములు) ఉన్నదో,

-అనునంతవరకును ఉన్న శ్లోకములు - మనుష్యదేహాదికము రోగాదులచే బాధింపబడుచుండుటను, పశ్వాదులు ఏమియు మాటలాడలేక పరాధీనములై ఉండుటను, దేవతలు రాక్షసులచే పీడితులగుటను, కురంగాదుల విషయమున చూచినట్లు శబ్దాదివిషయములు అనేకవిధములగు అనర్ధములకు హేతువగుటను చూచుచున్న వానికి ఆత్మభిన్నమగు ప్రతిపదార్థమునందును జుగుప్స అనాయాసముగ కలుగును అని భావము.

ఈ విషయమును 'శబ్దాదిభిః ' ఇత్యాది శ్లోకములలో మున్ముందు స్వయముగనే స్పష్టీకరింపగలడు..

(అశంక) శ్రు. "అపామ సోమమమృతా అభూమ " - సోమ పానము చేసితిమి; అమరుల మైతిమి,

శ్రు. "అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి" - చాతుర్మాస్య యాగము చేసినవాని సుకృతము అక్షయ్యముగ నుండును, ఇత్యాది శ్రుతులను బట్టి కర్మఫలము కూడ అనిత్యమని తెలియుచున్నది కదా?

(సమాధానము) ఐనను "కర్మచే సాధింపబడిన దెల్ల అనిత్యము" అను న్యాయముచే ఉపోద్బలితమగు - శ్రు.

"తద్యదేహ కర్మ చితో లోకః..” ఇత్యాది శ్రుతస్తరము ననుసరించి 'అమృత ' ‘అక్షయ్య' పదముల అర్థమును తప్పక సంకుచితము చేయవలసి యుండుటచే దోషము లేదు. కావుననే

"అభోత సంప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే" - మహాభూతప్రళయమువరకు ఉండుటకు అమృతత్వమని పేరు అని చెప్పుదురు.

అవ. శనస్వరూపమును విశదీకరించుచున్నారు.

tadvairāgyaṃ jihāsā yā darśanaśravaṇādibhiḥ । (pāṭhabhēdaḥ - jugupsā yā)
dēhādibrahmaparyantē hyanityē bhōgavastuni ॥ 21॥ (pāṭhabhēdaḥ - bhōgyavastuni)

Kapila Gita in Bhagavata (skandha 3) delineates the process of human birth. Lord Kapila says a fetus suffers in the womb while situated amidst excretory organs and subjected to the pain caused by astringent food ingested by the mother. It makes one repugnant of rebirth. Coming to know how ephemeral (anitya) are the things in the phenomenal world, one might think a deva loka will give unlimited pleasure forever. As Lord Krishna stated in Bhagavad Gita (9.21), even the heavenly pleasures last for as long as punya is there.

Knowing the finitude of all the things and events in creation is called vairagya. Sankara in essence is telling a sadhaka to be detached from all things going as far up as Brahma. Only moksha is to be desired. If moksha is finite, everyone will be born again after kalpantakam or devolution of the universe. A sadhaka has to seek immunity from all future births and stay merged with brahman forever.

A mumukshu is an impersonalist or a worshiper of the unmanifest, inconceivable, holistic nirguna (without attributes) brahman. The other group is made of personalists who pray to saguna (with attributes) deities. In an era of multiplicity of religions and deities within each, the task of finding a suitable deity to worship itself is like shopping for clothes. If they see their favorite deity's form on paper being trampled in a street corner, they writhe in pain as though their personalized deity was harmed. The search for bliss by going from one deity to another is never ending and may be considered a waste of time by a mumukshu.

Therefore, is renouncing the idol worship also vairagya? An internet guru, while teaching about advaita, advised his listeners to refrain from visiting temples and performing archana, abhishekha, etc. It makes theoretical sense but is not practical. When a marauding army of an enemy destroys idols and temples of the land, a mumukshu is not overly concerned because the nirguna brahman transcends all of them. Whereas devotees express anguish or may seethe with anger. The result is the bloodshed. All because some people are so strongly attached to the saguna brahman and have followed the path of bhakti yoga.

So what can a mumukshu do when everything on the material plane is renounced? Will the objective of the brahman to grow the universe through evolution be met when everyone chooses sannyasa ashram? In nature, we see plants under the canopy of tall trees competing for sunlight which is a limited resource in rain forests. Similarly, there will be fewer mumukshus than those having deep conviction of bhakti yoga. The saguna bhakti is easy to initiate even though it may, from time to time, engender disillusionment causing the bhakta to switch his allegiance from one deity to another.

One thing a mumukshu will find hard to renounce is the comparison with devotees worshiping saguna brahman. Some believe that life long devotion to Lord Krishna would relieve one from transmigration by earning them a place in vaikuntha, the Lord's abode. This could be based on the Lord's assurance in Gita (9.34). If all of us become Lord Krishna's devotees, vaikuntha will be inundated so much so that the Lord has to find for himself another Loka or put stricter standards of devotion for qualifying to enter his abode.

But a mumukshu shouldn't ridicule the devotees following bhakti yoga. He could see himself as going against the tide with firm faith and belief in nirguna brahman. Indeed the devotees may ridicule him as an atheist. Even Sankara had to endure it in his times. So he went on to compose several hymns for the worship of vedic deities. It is apparent that he believed the vedic gods are endowed with powers that would make him overcome the obstacles to his path. In one of his stotras he wrote deenasya deva krupaya sarana gatasya meaning "I am in a decrepit state...I surrender completely to you... please save me". Such humility is hard to find in hymns written by others. A firm belief in advaita or non-duality will help the mumukshu overcome obstacles.

Viveka Sloka 20 Tel Eng

బ్రహ్మ సత్యం జగన్మిథ్యేత్యేవంరూపో వినిశ్చయః ।
సోఽయం నిత్యానిత్యవస్తువివేకః సముదాహృతః ॥ 20॥

బ్రహ్మ - బ్రహ్మ, సత్యం- సత్యమైనది, జగత్ - జగత్తు, మిథ్యా -అసత్యమైనది, ఏవం రూపః = ఈ విధమగు, వినిశ్చయః= విశ్చయము, సో అ యం = ఆ ఇది, నిత్యానిత్యవస్తువివేకః- నిత్యానిత్య వస్తువివేకమని, సముదాహృతః - చెప్పబడినది.

జనులు సాధారణముగ అనిత్య సుఖములను కూడ కోరుచుందురు. అందుచే బ్రహ్మ సత్యము, జగత్తు అనిత్యము అను నిశ్చయ మున్నను దృఢమగు వైరాగ్యము కలుగదు. 'జగత్తు అసత్యము’ అని చెప్పినచో- అసత్యవస్తువును ఎవ్వరును కోరరు. రాజ్యము కావలె ననుకొనువారు స్వప్న రాజ్యమును కోరుకొనరు కదా?

అందుచే వైరాగ్యము తప్పక కలుగుటకై 'బ్రహ్మ నిత్యము; జగత్తు అనిత్యము' అని కాక 'బ్రహ్మ సత్యము, జగత్తు అసత్యము' అని చెప్పినాడు. వినిశ్చయ మనగా విశేషముగ నిశ్చయము. అనగా ఈ నిశ్చయము అప్రామాణ్య జ్ఞానముచే బాధింపబడదు అని చెప్పినట్లైనది. “సో అ యమ్ సః వివేకినః” (17 శ్లో) అను పదములోని వివేకికి విశేషణముగా చెప్పబడినది,

అయం "ఆదౌ నిత్యానిత్యవస్తువివేకః” అని చెప్ప బడినది అని అర్థము. 'సముదాహృతః' అనుపదములో 'సమ్' అను ఉపసర్గను ప్రయోగించుటచే ఇట్టి వివేకమే ఐహికాముష్మిక ఫల భోగవిరాగమును కలిగింప సమర్థము అను విషయము సూచితము.

అవ. వివేకమును నిరూపించి వైరాగ్యమును విశదీకరించు చున్నాడు…

brahma satyaṃ jaganmithyētyēvaṃrūpō viniśchayaḥ ।
sō'yaṃ nityānityavastuvivēkaḥ samudāhṛtaḥ ॥ 20॥

It is one thing to say the world is unreal, it is another to say it is not true. This may seem like a play with words, but it is based on sound reasoning. When we say something is unreal we base it on observation with the senses, feelings and subjective notions. To dismiss the world as unreal is not an easy proposition to the sadhakas who set their sights on finding the truth.

So there is a need for a logical explanation of the world and why it exists. Thus far Sankara tried to dismiss the world as unreal which is the obverse of the statement: a horned rabbit exists. All the explanations of the world, such as aja or vivarta (Sloka 11), are based on subjective perception and not as objective truth.

World exists because of our shared belief. An individual believes that the world exists even after he is gone because the world doesn't exist exclusively to serve him. If he is a believer in the transmigration, he may say: I come and go but the world exists in between my appearances.

Consider what happens in sushupti or in deep sleep. We know that our bodies exist before going to sleep and after waking up. We don't have any perception of them in sushupti. Does it mean the body disappeared during sushupti? It can be answered by inference. The body existed before going to sleep and after waking up, hence it must exist in between.

Does the world exist for as long as the human race exists and disappear when the last human dies? In other words, is the world a figment of human imagination? Take for example, a piece of cotton cloth. It is woven with threads going criss-cross. The individual pieces of thread are not the cloth. When they are viewed as a collection only they are perceived as the cloth. This is called vyasthi in the scripture. Whatever the samishthi believes, like in the world, it is said to be real. When there is a single human left in (vyashthi) the world, it is not real. Only he is real and whatever he perceives with his senses is unreal as it is apart from him. He can, using his senses, interact with the world but it is not real to him. It is in this point of view that Sankara calls jagat mithya.

Thus, logic (tarka) is used to prove the existence of the world. A logical fallacy is when we start with the belief about the existence of all physical things and perceive that they, having been made of atoms, don't actually exist, but depend on our intellect to recognize them as such. If in the future, no one is wearing cotton clothes, and everyone is wearing molded plastic suits, one has to make a logical inference about the existence of strands of threads, that are en masse called a cloth. Many dialects will have their own words for cloth, that are not mutually contradictory, as they all refer to the collection of threads. Same is with world.

Therefore, when the physical world was at it infancy, the creator provided the ingredients -- such as cotton seeds, water, soil, sunshine and so on-- for the threads to make a cloth. As humans evolve, if clothes are no longer used, it is by inference that we know they existed at one time.

Additionally there is a nitya versus anitya distinction in the scripture. When clothes disappear by substitution with plastic suits, they are called anitya. In other words, if things that existed once, no longer are in vogue, they are said to be anitya . This implies all things that have a birth--manufacturing date in the clothes example-- have to perish or have an expiry date. Brahman, however, is nitya or always exists. Hence he says brahma satyam. Sankara will dwell more on this as we progress.

Viveka Sloka 19 Tel Eng

	
ఆదౌ నిత్యానిత్యవస్తువివేకః పరిగణ్యతే ।
ఇహాముత్రఫలభోగవిరాగస్తదనంతరమ్ ।
శమాదిషట్కసంపత్తిర్ముముక్షుత్వమితి స్ఫుటమ్ ॥ 19॥

ఆదౌ = ముందుగా, నిత్యానిత్యవస్తువివేక-నిత్యానిత్యవస్తువుల వివేకము, పరిగణ్యతే-పరిగణింపబడుచున్నది. తదనన్తరం - దాని పిమ్మట, ఇహముత్ర ఫలభోగ విరాగం - ఇహలోకమునందును పర లోకమునందును కలుగు ఫలముల అనుభవమునందు వైరాగ్యము, శమాది షట్క సమ్పత్తి - శమాది షట్కము యొక్క లాభము, ముముక్షుత్వం== మోక్షేచ్ఛ, ఇతి = ఇట్లు, స్పుటం= స్పష్టముగా, (లెక్కింపబడుచున్నది).

వివేకాదులలో వెనుకనున్నది తరువాతనున్నదానికి కారణ మగుటచే ఒక క్రమము ఆశ్రయింపబడినది. ఇది నిత్యము, ఇది అనిత్యము అని తెలిసినకదా అనిత్యమునుండి వైరాగ్యమును పొందుట?

నిత్యానిత్యవస్తువివేకములేకున్నచో వైరాగ్యము దుర్లభముగాన వివేకము వైరాగ్యమునకు హేతువు.

అంతరింద్రియ నిగ్రహరూపముగ శాంతియు, బాహ్యేంద్రియ నిగ్రహరూపమగు దాంతియు వైరాగ్యవంతుడగు పురుషునకే కలుగును.

అందును బాహ్యేంద్రియ నిగ్రహరూపమగు దమము, అంతఃకరణమును నిగ్రహించుకొన్నవానికే కలుగును.

మనస్సుతో సంబంధము తెగి పోయిన పిమ్మట మిగిలిన ఇంద్రియములు ఏమియు చేయజాలవు కదా?

(ప్రశ్న) అట్లైనచో శమ మున్నపుడు దమము తనంతట తానే సిద్ధించునుకదా? మరల దానిని కూడ ఒక సాధనమునుగా పరిగణించుట ఎందులకు?

(సమాధానము) "ఇంద్రియాణి ప్రమాధీని హరన్తి ప్రసభం మనః" క్షోభ కలిగించు స్వభావముగల ఇంద్రియములు మనస్సును బలాత్కారముగ లాగివేయును అని గీతలో చెప్పిన విధమున బాహ్యేంద్రియ నిరోధము లేకున్నచో శమము దృఢము కాజాలదు. ఉపరమ మనగా సంన్యాసము, అది జితేంద్రియునకే కుదురును.

శీతము ఉష్ణము మొదలగు జంటలను సహింపగల్గుటకు తితిక్ష యని పేరు, అది కూడ అతనికే. ఏకాగ్రతతో బ్రహ్మయందు ఉండుటకు సమాధాన మని పేరు. అదీ కూడ బాహ్య విక్షేపము లేవియు లేని సంన్యాసికే కుదురును.

ఇట్టి గుణములు కలవానికే 'బ్రహ్మ ఒకటియే సత్పదార్థము. జగత్తు మిథ్యాభూతము' అని ఉపదేశించు గురువు యొక్క వాక్యములందును, వేదాన్తవాక్యములందును విశ్వాసము కలుగును. ఇదియే శ్రద్ధ.

ఈ విధముగ శమాదిషట్కములు గూడ ఒక క్రమమును పాటించుటకు కారణమును చెప్పవచ్చును. ఇట్టి పురుష శ్రేష్ఠుడు మోక్షభిన్నమగు దానిని దేనిని కోరడు;

దానియందు ఆలస్యమును సహింపజాలడు. అతని మోక్షేచ్ఛ చాల తీవ్రముగ ఉండును.— అను అభిప్రాయముచే 'ఆదౌ నిత్యానిత్య' ఇత్యాదికమును చెప్పినాడు. 'వివేకము తరువాత వైరాగ్యము' అని చెప్పుటచే 'తదు దితః స హి యో యదనన్తర' ఏది దీని తరువాత పుట్టినదో అది దాని కార్యము అని చెప్పినట్లు వైరాగ్యము వివేకకార్యమని చెప్పి నట్లే యైనది.

"తదనన్తరం” అనుపదము ఉత్తరవాక్యముతో కూడ సంబంధించును. కావున వైరాగ్యానంతరము శమాది సంపత్తి, దాని తరువాత ముముక్షత్వము అని యర్థము.

అవ. ఈ సాధనములనే విశదీకరించుచున్నాడు.

ādau nityānityavastuvivēkaḥ parigaṇyatē ।
ihāmutraphalabhōgavirāgastadanantaram ।
śamādiṣaṭkasampattirmumukṣutvamiti sphuṭam ॥ 19॥

Sometimes we wonder, despite our ardent devotion and prayers of a deity, why doesn't he or she appear in person? We have to be satisfied with the images of deities either painted or sculpted and displayed in temples and homes. We may know who painted or sculpted the image in front of us, but seldom try to find out who did it for the first time. Take for example the image of Lord Venkateswara which depicts the Lord holding a conch and a chakra, carrying Lakshmi Devi in the bosom, decorated ornately with flowers and gold. Who came up with this "design"? Long time ago, there could have been an extraordinary artist who read the description of the Lord in the scripture, imagined his form in his mind before transforming it into an image. In other words, we believe, the Lord appeared before him in full splendor and graced the artist. Sometimes the artists say the Lord appeared in their dreams and inspired them to create the image. Once the artist creates a prototype of the Lord's image, others come along and refine it. So what we see in temple deities is an altered depiction and the chances that the Lord will appear in person before us are all but certain.

However, an ardent devotee who attains the Lord's abode after death gets the privilege to worship the Lord in person. A mumukshu, on the other hand, doesn't bother himself with deities and considers an experience in heaven short-lived. This is called vairagya. So how can we achieve such a mental state? Sankara answers the question in this sloka.

At first one should be able to ascertain what is real and unreal. Sankara calls it nitya anitya viveka. In vedanta all things born are considered as unreal. In vedas the neti-neti ('not this', 'not this') process of elimination was suggested as a means to arrive at reality. Not everyone is blessed with viveka because of their indulgence in senses. In Chandogya upanishad there is a tale of Virochana, the King of Asuras, who after serving Prajapati for an extended period, came away with the conviction that his body is atma. Such ignorance is prevalent in modern men lacking viveka. There is no need to consider viveka as god given or genetic. For those sufficiently evolved, it is possible to acquire viveka by discriminating between truth and falsity with constant practice.

Next Sankara says viveka leads to vairagya. Some people retreat to isolated places, deny themselves the basic comforts of life, constantly be in a sullen mood or react devoid of emotions thinking it will lead to vairagya. Indeed such people are considered anti-social and don't have an integrated personality. Generally when we see sannyasis and yogis lecturing about spiritual matters, we find them to be ebullient and spontaneous without a trace of despair. It is an indication that the more progress we make in vairagya, the more our mind becomes unfettered. The freedom from the material world or bondage is the objective of vairagya. In fact, one who gives up the desire for the fruit of karma, as Gitacharya advised, also can be said to be in vairagya. What is meant is the fruit of karma is limited and can't be compared to the infinite joy and freedom achieved with vairagya.

The detachment from the fruit of all karma leads to its manifestation unexpectedly in worldly circumstances and mental states. When the mind is trained to react to them with full awareness it leads to direct experience on a daily basis. This is called sadhana. So detachment is a process. Overnight one doesn't detach himself from the bondage of family and friends. It is only possible with sadhana where one severs all bonds and experiences freedom gradually with mind fixated on moksha

After attaining vairagya, Sankara, in this multi-step process, advises mumukshus to develop shatsampatti (sama, dama, uparati, titiksha, sradha, samadhana). Sama and dama mean withdrawing the senses from the external world. Uparati implies sannyasa. Titiksha is the ability to tolerate extremities such as severe cold. Sradha and samadhana are the strong belief and focus on brahman. They gradually impart all the necessary mental equipment to attain liberation.

Viveka Sloka 18 Tel Eng

సాధనాన్యత్ర చత్వారి కథితాని మనీషిభిః ।
యేషు సత్స్వేవ సన్నిష్ఠా యదభావే న సిధ్యతి ॥ 18॥

అత్ర = ఈ విషయమున, చత్వారి - నాలుగు, సాధనాని - సాధనములు, మనీషిభి—పండితులచేత, కథితాని - చెప్పబడినవి, యేషు - ఏవి, సత్స్యేవ=ఉన్నప్పుడుమాత్రమే, సన్నిష్ఠా-సత్తగు బ్రహ్మయందు స్థైర్యము, సిద్ధ్యతి=సిద్ధించునో, యద్భవే - ఏది లేకున్నచో, న=సిద్ధింపదో

లోకమునందు ఘటము (కుండ), పటము (వస్త్రము) మొదలగునవి కార్యములు - మట్టి, దారము మొదలగునవి కారణములు. కార్యము ఉన్న చోట ఏది ఉండదో అది ఆ కార్యమునకు కారణము కాజాలదు, ఉదాహరణమునకు పటము ఉన్న చోట మట్టి లేదు. అందుచే పటమునకు మట్టి కారణము కాదు. ఘటము ఉన్న చోట దారములు లేవు. అందుచే ఘటమునకు దారములు కారణముకావు.

కాని మట్టి ఉన్నప్పుడే ఘటము ఉండును; మట్టిలేనిచో ఘటము ఉండదు. ఈ విధముగ అది ఉన్నపుడే ఇది ఉండును; అది లేనిచో ఇది ఉండదు అను అన్వయ- వ్యతిరేకములచే మట్టి ఘటమను కార్యమునకు కారణమని నిర్ణయింపబడుచున్నది.

ఇట్లే సత్స్వరూపముగు బ్రహ్మయందు పూర్తిగఉండుటకు కారణభూతమగు బ్రహ్మజిజ్ఞాస కూడ వివేకాదిచతుష్టయ మున్నప్పుడే సంభావ్యము. అవి లేనిచో సంభావ్యము కాదు. కావున ఈ అన్వయవ్యతిరేకములను బట్టి, వివేకాదులు “సన్నిష్ఠ" అను నామాన్తరముగల ఫలపర్యంత బ్రహ్మ జిజ్ఞాసకు కారణభూతములని తెలియుచున్నది.

వివేకాదులున్నపుడే బ్రహ్మజిజ్ఞాన కలుగుచున్నది; ఇది అన్వయము. వివేకాదులు లేనిచో బ్రహ్మజిజ్ఞాస కలుగుట లేదు; ఇది వ్యతిరేకము. ఈ అన్వయవ్యతి రేకములచే బ్రహ్మజిజ్ఞాసకు వివేకాదులు కారణమని నిర్ణయింప బడుచున్నది.

'మనీషిభిః కథితాని' :- మనీషులనగా శ్రుతి తాత్పర్య మేదియో తెలిసినవారు. శ్రుతి సాహాయ్యము లేనిచో, అధికారికి ఇట్టి విశేషణము (లక్షణము) లుండవలెను అని తెలియ శక్యముకాదు గదా?

బాద రాయణాదులు అట్టి మనీషులు, "అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా " అను సూత్రమునందలి 'అథ' శబ్దముచే 'సాధనచతుష్టయము సంపన్న మైనపిమ్మట' అను నర్థమును సూచించుచు,

బాదరాయణుడు, ఇట్టి వారికే (సాధనచతుష్టయసంపన్నులకే) బ్రహ్మవిద్యయందు అధికారమని బోధించెనని శారీరకమీమాంసా ప్రథమాధికరణ తృతీయ వర్ణకమునందలి భాష్యమువలన తెలియుచున్నది. ఇట్టి విశేషణమును సూచించు శ్రుతులు కూడ ఉన్నవి.

'తద్యదేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఏవమే వాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్రియతే'- ఈ లోకమున సేవాదికర్మచే సంపాదించిన భోగాదికము ఏ విధముగ క్షీణించి పోవుచున్నదో, అట్లే యజ్ఞాది సంపాదితమగు పరలోక సుఖముగూడ క్షీణించును.

"యో వై భూమా తదమృతమ్" ఏ బ్రహ్మ స్వరూపము గలదో అది అనశ్వరము; దానికంటె భిన్నమైన దంతయు నశ్వరము

"న జాయతే మ్రియతే విపశ్చిత్ " అపరిలుప్త చైతన్యరూపమగు ఈ ఆత్మ జనింపదు, మరణించదు. ఇత్యాది శ్రుతివాక్యములు,

"యత్కృ తకం తదనిత్యమ్ " - ఏది నిర్మింపబడినదో అది అనిత్యము, అను న్యాయముచే గూడ ఉపోద్బలితములై ఆత్మకు నిత్యత్వమును, అనాత్మకు అనిత్యత్వమును బోధించుచు వివేకజ్ఞాన సంపాదకములుగ ఉన్నవి.

"పరీక్ష్య లోకాన్ కర్మచితాన్ బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాత్, నాస్త్యకృతః కృతేన" కర్మలచే సంపాదించిన స్వర్గాదిలోకములను పరీక్షించి బ్రాహ్మణుడు వైరాగ్యమును పొందవలెను. కర్మచే నిత్యమగు, మోక్షరూపముగు ఫలము లభింపదు అను శ్రుతియు,

“న వా అరే పత్యుః కామాయ" మొదలు "ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి" అనునంతవరకును గల శ్రుతియు పతి యొక్క కామము కొరకై పతి ప్రియుడుకాడు........ లోకములో సర్వమును తనకొరకే ప్రియమగును ఆత్మభిన్నములగు అన్నివస్తువుల విషయమునను; వైరాగ్యమును ప్రతిపాదించుచున్నవి.

శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వాత్మన్యే వాత్మానం పశ్యేత్

అను శ్రుతి శమాదిషట్కమును బోధించుచున్నది. “న స పునరా వర్తతే"అతడు మోక్షమును పొందినవాడు; మరల తిరిగి రాడు అను శ్రుతి మోక్షము నిత్యమని చెప్పుచు దానిపై ఇచ్ఛను కలిగించు చున్నది.

కర్మమీమాంసకులు ఉపనిషత్తులు అర్థవాదము అని చెప్పు దురు. వారిమతము ప్రకారము 'వీటికి స్వార్థమునందు తాత్పర్యము లేదు ' - అనగా వీటి యర్థమును ప్రమాణముగ తీసికొనబని లేదు అను జ్ఞానము మాత్రమే కలుగును.

అట్లైనచో 'బ్రహ్మజిజ్ఞాస చేయవలెను. దానికి ఇట్టి విశేషణములు కలవాడు అధికారి' అను జ్ఞానము దుర్లభము.

అందుచే 'మనీషిభిః’ = పండితులచే, 'కథితాని' = చెప్పబడినవి అని చెప్పినాడు. అనగా ప్రమాణాంతరముచే తెలియ నిదియు కాలత్రయాబాధితమును, పరమపురుషార్థ స్వరూపమును అగు బ్రహ్మను ప్రతిపాదించు ఉపనిషత్తులు ఆ విషయమునందే యథార్థ ప్రమాణము అని చెప్పుటకు అవకాశమున్నది గాన, ఆ యా వాక్యములచే వివేకాదులు గలవానికే 'సో అ న్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసి తవ్యః' - ఆత్మనే అన్వేషింపవలెను, దాని జిజ్ఞాసయే చేయవలెను, ఇత్యాది వాక్యములచే విహితమగు జిజ్ఞాసకు యోగ్యత ఉండును అని చెప్పినచో అంతయు సరిపోవును.

అవ. 'వివేకినో విరక్తస్య' ఇత్యాది శ్లోకమున చెప్పిన వివేకాదులను క్రమముగ విశదీకరించుచున్నాడు.

sādhanānyatra chatvāri kathitāni manīṣibhiḥ ।
yēṣu satsvēva sanniṣṭhā yadabhāvē na sidhyati ॥ 18॥

There are 6 C's one needs to succeed in life: capability, competence, credibility, creativity, concentration, and consistency. When one has these characteristics, success ensues. Similarly Sankara, in the previous slokas, established the four qualities of a sadhaka seeking liberation such as viveka, vairagya, shatsampatti (sama-dama-uparati-titeeksha-sradha-samadhana) and mumukshatva . These are in addition to the four antahkaranas which are sense organs, mind, intellect and ego.

The most important characteristic of a sadhaka is established as brahma jignasa which means the deep longing for brahman. It should not be confused with bhakti or devotion. Bhakti is projected outward on the beloved where a devotee worships a deity with an expectation of merging with the deity. With brahma jignasa a sadhaka's ardent desire is to attain moksha or be free from birth-death cycle.

Take for example, a pot that is made of clay. Without clay there is no pot. But the converse is not true. So we conclude that: "where there is clay (cause) there is a possibility for a pot (effect); where these is no clay, there will be no pot". Similarly where there are viveka and such there is brahma jignasa. Where they are absent, there is no brahma jignasa. This kind of reasoning is called anvaya vyatireka by the pundits.

Sometimes a sadhaka faces obstacles in sadhana. It is common to blame external factors for the hindrances when in reality his viveka has not matured. So he has to keep trying and not fall off the bandwagon. Therefore, the role of an eminent guru can't be over-emphasized. Just as a doctor diagnoses a patient's condition with keen observation, a guru will know when a sadhaka has reached a mental block. He, out of kindness, intervenes and sets the sadhaka in a proper course.

Why should one care to escape from rebirth? After all, one has no memory of previous births and it will be no different in a future birth. In Bhagavata Skandha 3, Kapila Geeta this is how the Lord Kapila describes rebirth:

The womb will have microbes. They will be feeding on the smooth skin of the fetus. When the pain is severe the fetus will be falling unconscious. The salt, sour, and spices that the mother eats will subject the fetus to great pain. When the mother consumes cold food, the fetus shrinks. When hot food is ingested by the mother, the fetus suffers in pain. With the head turned downwards, the fetus lies in the mother's womb.

The fetus unable to move will be like a caged bird. In the seventh month the fetus has memory. It recalls the lives of the past and regrets over them. Remembering the sins of the past it will feel sorrow.

The fetus thinks: "How miserable my stay in the womb has become! How sorrowful it is! I am immersed in an ocean of grief. I committed sins for the sake of others. And now I am reaping them all by myself. I have been born several times, eating several kinds of food. I have suckled on so many women. Where is that I was not born? Where is the land that I can call my own other than in the cemetery."

The fetus thinks: "Surrounded by excreta I am lying still in this womb. I am being burnt by the fire in her stomach. I am counting days to get out of this smelling pit. I was born several times and died several times. But I wasn't able to understand the truth. If I come out of this womb, I will stay detached from relations. I will pray to paramatma at all times. I will refrain from sin".

"O Lord, you are merciful. Please release me from this great sorrow. Once I come out of the womb, I will put an end to all karma and spend the time on meditation of the paramatma. Being an atheist I performed several sins" thinks the fetus.

However, not everyone is convinced. It is because they are not interested in finding the root cause. They are satisfied with simple explanations like 'desire is the root cause'. A sadhaka is cognisant of it. Additionally, he would like to know the answers to the mysteries of life and the universe.

This leads to the open question: are scientific inventions inspired by the scripture? Scienctific laws can be revised based on experimentation. Whereas scripture never undergoes mutation. For example leelo paakhyaanam in yoga vaashishtam was conceived long ago by our rishis which scientists may call an exposition of multi-verse or parallel universes. When prasnopanishad says there is an eye behind the eye, one can interpret the inner eye as the visual cortex in the brain. Hence, scientific advances follow the scripture and are motivated by it. There is a widespread sentiment that science goes on dividing what we know like, for instance, the smashing of atoms into subatomic particles. Scripture, on the other hand, is holistic, all encompassing and worth pursuing.

Viveka Sloka 17 Tel Eng

వివేకినో విరక్తస్య శమాదిగుణశాలినః ।
ముముక్షోరేవ హి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయోగ్యతా మతా ॥ 17॥

వివేకనః =వివేకముకలవాడును, విరక్తస్య =వైరాగ్యవంతుడును, శమాదిగుణశాలినః - శమాదిగుణములతో ఒప్పువాడును, ముముక్షోరేవ = మోక్షేచ్ఛకలవాడును అగు పురుషునకు మాత్రమే, బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయోగ్యతా - బ్రహ్మజిజ్ఞాసచేయు అధికారము, మతా - చెప్పబడినది.

వివేకాదులు స్వరూపము మున్ముందు మూలముననే స్పష్టము కాగలదు.

జ్ఞాతుం—తెలిసికొనుటకు, ఇచ్ఛా-కోరిక, జిజ్ఞాస, బ్రహ్మను తెలిసికొనవలెననెడు కోరిక, జిజ్ఞాస బ్రహ్మజిజ్ఞాస- జిజ్ఞాసాపదము "జ్ఞా." ధాతువునకు "కోరుట" అనునర్థమున 'సన్' ప్రత్యయమును చేర్చుటచే ఏర్పడినది. 'సన్' ప్రత్యయార్థమైన "ఇచ్ఛ"కు ఆత్మ సాక్షాత్కార పర్యంతమగు జ్ఞానము కర్మ.

జిజ్ఞాసయనగా బ్రహ్మ సాక్షాత్కార పరమావధికమగు జ్ఞానమును కోరుట.

ఈ పదమునకు లక్షణచే "విచారణ" అని యర్థము, లక్షణావృత్తిచే జిజ్ఞాసాపదార్థమైన బోధితమగు విచారణకు అఖండాకార వృత్తియందు ప్రతిఫలించిన చైతన్యము ఫలము. ఇట్టి విచారణ చేయుటకు పూర్వముగూడ సామాన్య రూపమున బ్రహ్మ జ్ఞానము ఉండవచ్చును. కాని ఇట్టి అఖండాకారవృత్తి ప్రతిఫలిత చైతన్య రూప ఫలమును సంపాదింపవలె నన్నచో -

దద్యాన్నావసరం కించిత్ కామాదీనాం మనాగపి,

ఆసుప్తే రామృతేః కాలం నయేద్వేదాన్త  చిన్తయా.

కామాదుల కేమాత్రమును అవకాశము ఈయరాదు. నిద్రించువరకును, మరణించువరకును గూడ కాలమును వేదాన్త చిoతతో గడపవలెను అనిచెప్పిన అవిచ్ఛిన్న వేదాన్త విచారము అవశ్యకము.

దేహాత్మజ్ఞానవద్ జ్ఞానం దేహాత్మజ్ఞానబాధకమ్, 

ఆత్మన్యేవ భవేద్యస్య స నేచ్ఛన్నపి ముచ్యతే.

దేహమే ఆత్మయనెడు జ్ఞానమువలె ఎవనికి దేహాత్మ జ్ఞానమును బోధించు జ్ఞానము ఆత్మవిషయమున మాత్రమే కలుగునో అతడు ఇష్టములేకున్నను మోక్షము పొందును అనిచెప్పిన జ్ఞానమును కలిగింపగలిగినది అట్టి విచారణే.

అవ. ఇట్టి విచారణను కలిగించు ఇచ్ఛయు, అందుకు యోగ్యతయు, వివేకాది సాధనములు కలవానికి మాత్రమే కలుగును గాని ఇతరునకు కలుగదు అను ఏవకారసూచితమగు అర్థమును అన్వయముఖమునను, వ్యతిరేకముఖమునను గూడ స్పష్టీకరించు చున్నాడు.

vivēkinō viraktasya śamādiguṇaśālinaḥ ।
mumukṣōrēva hi brahmajijñāsāyōgyatā matā ॥ 17॥

Sankara is giving specific qualifications for a mumukshu. In addition to all things said and done in the previous verses, one has to have viveka or extraordinary intelligence which gives the ability to make a choice between action and inaction, discriminate between real and unreal, ascertain what is permanent and impermanent. budhi that sits above mind and chitta , the store of memories, are necessary to endow viveka.

Suppose a person made a resolution to become a mumukshu. As Sankara prescribed, he would constantly think about brahman in his wakeful time. After a few days he would find it hard as brahman is nirguna or without attributes. He might try painting the form of brahman, which is beyond imagination, on a canvas in vain.

The physicists who study blackholes are in a similar quandary. A blackhole does not emit any light but absorbs all light and matter around it. The only way to identify a blackhole in a telescope is by studying the accretion disc around it which resembles a whirlpool of light funnelling down the blackhole. The mystery is deepened when the other end of the blackhole could not be ascertained. It is thought all the matter absorbed by the blackhole makes it grow bigger. So the space is littered with blackholes including one at the center of our milky way galaxy. What more can we say about such inscrutable objects other than Lord Siva's ganas that are doing layam?

Having a single-track mind is harder than imagined. A samsari has to balance his time between household chores and external activities. So the probability for the thought of brahman crossing his mind at every respite is very low. So, many samsaris resolve to their fate of rebirth and try to do their best with duties ordained by vedas. A sannyasi, on the other hand, has all the time in the world to brood over brahman but spends it on gathering biksha to survive. These are two extreme examples. There has to be a happy in between medium to contemplate over brahman at all times. Hence the mumukshu Sankara described is a rare specimen.

Sankara uses the phrase brahma jignaasa which means keen interest in brahman. What about other references such as paramatma to the same unfathomable entity? They seem synonymous with common attributes such as omnipresence, omnipotence, omniscience and so on. In Bhagavata Skandha 10, Arjuna takes a vow to protect the newborn of a brahmin whose children met with death soon after delivery, but fails to do so despite creating a barrier with arrows around the brahmin's wife. As a result Arjuna becomes distraught and melancholic. Lord Krishna takes Arjuna along to a place beyond the visible universe to visit paramatma who said, addressing Lord Krishna, "I brought you here on a pretext as I wanted to see you. You are of my form. For restoring dharma you were born on earth. Complete your mission and merge with me". Saying so he handed over all of the children of the brahmin. This shows that there is a godhead that is superior to Lord Krishna.

Sankara, who emerged much after the Bhagavata period, established "brahman" devoid of form, gunas and attributes as the ultimate without a second (adviteeya). This is essential for his mission to spread advaita in the midst of polytheism that was prevalent in his era. With the hypothesis of brahman, Sankara became the quintessential scientist by employing logic, empiricism and thought experimentation and stood as the god-father for all the scientific evolution that continues to this day.

The brahman espoused by Sankara is the substratum on which the play of the universe by the jivas is enacted for its pleasure. When we look at stars, galaxies and such with a scientific eye, we see our earth as a speck in comparison. One can imagine how insignificant a jiva, who shares the earth with countless other jivas, is in this universe. All of our petty squabbles amount to a naught. Not to be discouraged, every jiva has atma that is not different from paramatma. So Sankara employed paramatma in the context of jivatma and brahman when describing the universe. Is that dwaitam?

Consider a magician performing a rope trick whereby he ascends a vertical rope and disappears into the sky only to resurface, moments later, amidst his audience. This is an illustration to show that a magician's magic is not apart from himself. They both share the same existence in terms of time and space. Similarly the paramatma and brahman are references to the same entity. Whereas the magician used magic, the creator used maya.

To know brahman, Sankara wants us to acquire the shatsampatti or sama-dama-uparati-titeeksha-sraddha-samadhana and so on. However, a mumukshu is one seeking liberation now and here. He wants immediate returns for the energy expended in following the sign posts of Sankara. That will come depending on how soon one involved with many avocations and relationships that are pleasant to the senses and mind, gives them up (viraktasya) Where to start? How to do? These questions will be answered by the jagat guru in the subsequent slokas.

Viveka Sloka 16 Tel Eng

మేధావీ పురుషో విద్వానూహాపోహవిచక్షణః ।
అధికార్యాత్మవిద్యాయాముక్తలక్షణలక్షితః ॥ 16॥

మేధావీ = మేధావంతుడును, విద్వాన్= విద్వాంసుడును, పోహవిచక్షణ = ఊహాపోహలయందు నేర్పుగలవాడును, ముక్త లక్షణ లక్షితః - చెప్పబడిన లక్షణములతో కూడిన వాడును అగు, పురుషః = పురుషుడు, ఆత్మవిద్యాయాం =ఆత్మ విద్యయందు, అధికారీ – అధికారము కలవాడు .

'మేధా అన్య అస్తితి మేధావి' అను విగ్రహముచే 'మేధావీ' అనగా మేధకలవాడు అని యర్ధము. 'మేధ' అనగా వినిన విషయమును బుద్ధిలో ధరింపగలిగిన శక్తి. "ధీర్ధారణావతి మేధా' అని నిఘంటువు.

విద్వాన్ అనగా కావ్య, కోశ, వ్యాకరణములను చదివిన వాడు. ఊహాపోహవిచక్షణః అనుటచే తర్కమీమాంసలలో బాగుగ ప్రవేశము కల్గియుండవలెనని సూచింపబడుచున్నది.

అనగా పద, వాక్య, ప్రమాణజ్ఞుడు, వ్యాకరణ, మీమాంసా, న్యాయశాస్త్ర పండితుడు అని యర్థము. ఉక్త లక్షణలక్షితః = ఎనిమిదవ శ్లోకము మొదలు పదునైదవ శ్లోకము వరకును సంక్షేపవిస్తారములచే సూచిత మగు వివేకము, వైరాగ్యము, శమాది షట్కము, ముముక్షుత్వము అనెడు సాధనచతుష్టయముతో కూడినవాడు. ఆత్మవిద్యాయాం అధి కారీ=ఆత్మవిద్యా ఫలమగు మోక్షమును అనుభవించు అర్హత కలవాడు,

అవ. పూర్వోక్త ములగు లక్షణములను క్రోడీకరించి, స్పష్టముగ తెలియుటకై వివరించుచున్నాడు. లేదా జిజ్ఞాసుత్వమనెడు (సాధకున కుండవలసిన) లక్షణము చెప్పబడినది.

“అతో విచారః కర్తవ్యో జిజ్ఞాసో రాత్మవస్తునః' అనుశ్లోకమున మేధావిత్వాది విశేషణ విశిష్టుడగు జిజ్ఞాసువే ఆత్మవిద్యాఫలమును పొందగలవాడు.

ఇపుడు జిజ్ఞాస యందు అధికారము కలవాడు ఎవరు అని ప్రశ్నించినచో ఎనిమి దవ శ్లోకములోని 'విద్వాన్', 'సంన్యస్త బాహ్యార్థసుఖస్పృహః సన్ ', “ఉపదీష్టార్థ సమాహితాత్మా” పదములచేతను, దశమశ్లోకములోని 'ధీరై' అను పదముచేతను సూచితమగు సాధన చతుష్టయము ఎవ్వనికి ఉండునో అతడే అధికారి యని చెప్పుచున్నాడు.

mēdhāvī puruṣō vidvānūhāpōhavichakṣaṇaḥ ।
adhikāryātmavidyāyāmuktalakṣaṇalakṣitaḥ ॥ 16॥

Here Sankara is exhorting "medha" which means the ability to grasp anything either by instinct or by memory without rote learning. We see some people memorizing the entire Bhagavad Gita. The ghanapatis can recant veda. They are extraordinary abilities that are commendable but don't qualify as medha. If not, one has to attribute medha to a machine like a computer that is capable to string together various slokas and play them back. Even if we conceded medha to a machine, we can't say it is conscious.

In the gurukulas of yore, disciples, without access to textbooks and means to write down what they heard from guru, must have the acumen to grasp the guru's teaching in an instant. If the guru, while teaching Bhagavata, says "Avataras of Lord Vishnu established dharma on earth", for instance, the disciple should have a prior understanding of dharma. Otherwise he has to probe the guru about dharma.

Sometimes the disciple, with poor memory, back pedals. The statement by guru given earlier, may prompt the disciple to seek the names of various avataras of Lord Vishnu, despite being mentioned to him by the guru on a previous occasion. This is not progress. A disciple should have the ability to recall the guru's earlier teaching and remember it even in sleep. Otherwise the learning process will go in circles and constanly regress into rehashing the fundamentals.

An internet vedanti Late Sri Yellamraju Srinivas used to say "After receiving Adi Sankara's teaching, we should not revert back to the old ways of worshiping various deities". Despite his advice, the disciples perform pooja and archanas in temples. Even after receiving a guru's teaching the various insecurities haunt our minds, prompting us to seek help from the divine by performing religious rites. What did Sankara do? By writing stotras (hymns) in praise of hindu deities, Sankara tried to "insure" us from calamities we might face, by reciting them. When Sankara wrote "prana prayana bhavabeeti hara" (remove the fear of travel) in his Lakshmi Nrusimha Stotra one can infer he meant it literally as he was a frequent traveler on foot criss-crossing aasetuhimachala (Kanya Kumari to Himalayas).

Sankara is also emphasizing on the general knowledge about scripture, grammar, logic, and so on, when he refers to the sadhaka as vidwan. One can learn vedanta by self-study without a guru. Such a person is not considered a vidwan for he lacks the experience of logical enquiry that is only possible by debating with a guru. Ramana Maharshi, who has no guru, was asked by a devotee "I understand all the 700 slokas of Bhagavat Gita but one. Can you please help me?". The maharshi replied "Be happy with the slokas you understand".

A vidwan should have the ability to recall from scripture instantly while listening to or debating with a guru based on the context. While listening to Lord Krishna's "escapades with gopikas", he should immediately remember Brindavan and the gopikas' earlier births when they did penance and received the boon of associating with the Lord at a personal level.

In the era of Sankara, travelers exchanged stories when they met at holy sites. In Bhagavata it is mentioned that Vidura met Uddhava in a holy site called Prabhasa and learnt about the end of Lord Krishna's avatara. Similarly there are many anecdotes in the scripture where people spread what they knew by hearsay which in the modern setting is done through social media. Generally we attribute fact or fiction to the news we get. By repeated invokation, a fact gets established as truth. A vidwan must be able to ascertain that the truth is not contradicting the established knowledge he learnt from his guru.

However, this doesn't mean a vidwan should blindly accept whatever the guru or scripture says. He should independently evaluate the statements before accepting them as Truth. He must validate with experience and lessons drawn from the life. The more reflective capacity he has, the more he will be receptive to the guru's teaching. Some metaphors in the scripture, such as Hamsa-Ksheera nyaya, where it is believed that a particular swan separates milk from water, could not be verified. But a guru could use the metaphor to teach one must separate fact from fiction like the mythical swan. Similarly a chakora bird is believed to feed on the beams of the moon by many poets regardless of its validity.